Requisitoir dag 3 met strafeis (22 december 2021)

Vergroot afbeelding

“Reaffirming the rules of international law that prohibit acts of violence that pose a threat to the safety of international civil aviation and emphasizing the importance of holding those responsible for violations of these rules to account.”² 

Aan deze belangen, de bescherming van de luchtvaart en het leven, heeft de Nederlandse wetgever - net als die van andere landen - groot gewicht toegekend. Dat komt tot uitdrukking in de vastgestelde maximumstraf. Op het doen verongelukken van een luchtvaartuig met de dood van de inzittenden tot gevolg is, net als bij moord, maximaal een levenslange gevangenisstraf gesteld of een tijdelijke gevangenisstraf van ten hoogste 30 jaar.³  

Bij het misdrijf van het doen verongelukken van een luchtvaartuig met de dood tot gevolg wordt de ernst bepaald door het opzet van de dader op het doen verongelukken van enig luchtvaartuig. Hierbij maakt het niet uit of het om een burgervliegtuig of een militair vliegtuig gaat. Dat is ook logisch, omdat geweldpleging tegen elk type vliegtuig grote gevaren meebrengt. De risico’s zijn onbeheersbaar en de potentiële gevolgen voor de levens van inzittenden en voor personen op de grond zijn enorm.⁴ Daarom hoeft de pleger van dit misdrijf (artikel 168 Sr) ook geen opzet te hebben op de dood van de inzittenden. Het gaat immers om het enorme gevaar dat met het doen verongelukken van een vliegtuig wordt veroorzaakt, niet om het opzet van de dader op de specifieke gevolgen daarvan. Voor de toepasselijkheid van deze strafbepaling is dus niet relevant of een verdachte de dodelijke gevolgen nu wilde of niet. De uiteindelijke gevolgen bepalen wel mede de ernst van het feit en dus de strafmaat. Oplegging van een levenslange gevangenisstraf wordt bij dit misdrijf namelijk mogelijk, omdat zich het strafverzwarend gevolg van de dood van de inzittenden voordoet. Daarbij staan de belangen van de bescherming van de luchtvaart en het leven voorop. 

Luchtvaartmisdrijven zijn naar hun aard zo ernstig dat dit alleen al de oplegging van een zeer lange gevangenisstraf rechtvaardigt. Dit geldt ook als we kijken naar de bijzonderheden van deze zaak. 

7.2.2    Ongeoorloofd oorlogsgeweld 

Verdachten hebben samen een Buk-raketsysteem aangevraagd en overgenomen uit de Russische Federatie. Deze Buk-TELAR hebben zij ingezet voor hun eigen gewapende strijd. Zij gebruikten de Buk als hun eigen wapen en hebben daarmee MH17 neergeschoten. 

Dat zij dit deden tijdens een gewapend conflict kan niet in het voordeel van verdachten worden meegewogen. Eerder hebben wij al aangegeven dat oorlog geen vrijbrief is voor geweld van iedereen tegen iedereen. Daarom wordt immuniteit voor oorlogsgeweld alleen bij uitzondering verleend. Dat gebeurt uitsluitend bij geweld dat gepleegd wordt door reguliere militairen die als zodanig herkenbaar zijn, vechtend onder de verantwoordelijkheid van een staat en in een organisatievorm die het oorlogsrecht respecteert. Daarvan was bij verdachten geen sprake. Juridisch gezien waren zij gewone burgers die geen enkele vorm van geweld mochten plegen. Tegen geen enkel doelwit, burger of militair. Het door verdachten gebruikte geweld was dus ongeoorloofd. 

Het geweld dat verdachten hebben gepleegd verschilt ook van andere situaties waarin burgervliegtuigen onbedoeld zijn neergeschoten met militaire wapens, zoals het neerschieten van een Oekraïens passagiersvliegtuig door de Iraanse krijgsmacht in 2020,⁴ het treffen door de Oekraïense luchtverdediging van een Russisch passagiersvliegtuig in 2001⁵ en het neerhalen van een Iraans burgertoestel door een Amerikaans marineschip in 1988.⁶ Dit waren fatale vergissingen, die gemaakt zijn tijdens een militaire oefening of door strijdkrachten die dachten dat zij hun eigen land verdedigden. In deze gevallen lag het dodelijke wapen dus in bevoegde en gereguleerde handen. Bovendien waren dit militaire vergissingen, waarvoor tenminste in enige mate verantwoordelijkheid is aanvaard. Dat is van groot belang. Het is belangrijk voor nabestaanden dat er duidelijkheid wordt verschaft en verantwoordelijkheid wordt genomen. Het is ook belangrijk om soortgelijke tragedies in de toekomst zoveel mogelijk te voorkomen. Effectief onderzoek, openheid over wat er in dat onderzoek wordt vastgesteld en waar mogelijk bestraffing van de daders is niet alleen een morele plicht tegenover de nabestaanden, maar ook een rechtsplicht op grond van internationale mensenrechtenverdragen.⁷ 

In gewapende conflicten moet de grens tussen wat geoorloofd en wat niet geoorloofd is streng worden bewaakt. Anders wordt oorlog wél een vrijbrief voor geweld van iedereen tegen iedereen. Daarom moet ongeoorloofd oorlogsgeweld in beginsel net als elk ander burgergeweld worden bestraft. 

In deze zaak is er geen reden om van dit uitgangspunt af te wijken. Hierbij roepen wij in herinnering in welke context verdachten hun strijd voerden: zij hadden zich als zelfverklaarde vrijwilligers aangesloten bij een gewapende groep die vocht onder eigen vlag. Zoals eerder gezegd⁸ had de gewapende groep van verdachten in de zomer van 2014 geen boodschap aan het oorlogsrecht. Dit blijkt uit verschillende neutrale, internationale bronnen. Volgens die bronnen was in 2014 sprake van systematische en grootschalige schendingen van het oorlogsrecht door de DPR. Daarbij gaat het om duizenden gevallen van plundering, vrijheidsberoving van burgers, martelingen, onmenselijke behandeling en executies van burgers en krijgsgevangenen, het leggen van verboden landmijnen en vele andere misdrijven in strijd met het internationaal humanitair recht. Diezelfde internationale bronnen constateren dat de DPR in het gebied onder zijn controle in 2014 een schrikbewind voerde waar niemand veilig was. Zo schreef de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties op 15 juli 2014, twee dagen voordat MH17 werd neergeschoten, dat in Oost-Oekraïne de ‘rule of law’ niet langer bestond, maar was vervangen door de ‘rule of violence’. En verder:

Vergroot afbeelding

“The armed groups fighting in the east must abide by international law but unfortunately this has not been the case. Grave human rights abuses have been committed by those armed groups. And it must be remembered that these groups have taken control of Ukrainian territory and inflicted on the populations a reign of intimidation and terror to maintain their position of control.”⁹   

Als leiders van de DPR waren verdachten medeverantwoordelijk voor de niets en niemand ontziende strijd die werd gevoerd. Daarom kan hun deelname aan die strijd ook niet als strafverminderende omstandigheid worden aangemerkt.  

Kortom: verdachten mochten niet deelnemen aan het gewapend conflict in Oost-Oekraïne. Zij mochten geen enkel geweld gebruiken. Vanwege hun rol in dat conflict kan de oorlog ook niet als strafverminderende omstandigheid worden meegewogen. Daarbij maakt het geen verschil dat zij Oekraïense militaire vliegtuigen wilden neerschieten en het waarschijnlijk niet hun bedoeling was om een passagierstoestel te treffen. Waar het om gaat is dat verdachten überhaupt geen geweld mochten gebruiken, dat zij dit tóch deden en door toepassing van dit geweld gevaar in het leven riepen voor de luchtvaart en mensenlevens en dat dit gevaar zich ook heeft verwezenlijkt. 

7.2.3    Allesvernietigend geweld

Als we verder kijken naar de aard van het geweld dat verdachten hebben gebruikt, dan moeten wij vaststellen dat dit allesvernietigend was. De Buk-raket detoneerde linksvoor MH17 en doorboorde het toestel met honderden metalen fragmentatiedelen. Hierna is het toestel in de lucht uiteengescheurd. Daarbij zijn alle 298 inzittenden omgekomen. Hun namen zijn bij de opening van dit proces genoemd. De slachtoffers zijn van grote hoogte neergevallen in velden, bossen en dorpen. Hun stoffelijke overschotten en persoonlijke bezittingen hebben daar weken tot maanden gelegen, voordat zij gerepatrieerd konden worden. Nog langer duurde het voordat hun stoffelijke resten geïdentificeerd konden worden. Van vele slachtoffers is slechts een beperkt aantal, onherkenbare stoffelijke resten teruggevonden. Van twee slachtoffers is niets teruggevonden; zij zijn tot op de dag van vandaag niet geïdentificeerd. 

7.2.4    Planmatig geweld  

Dit allesvernietigende geweld vond niet plaats in een opwelling, maar is door verdachten gepland en georganiseerd. Al vóór 17 juli 2014 vormden zij een hecht samenwerkende dadergroep die zich onder meer richtte op het neerschieten van Oekraïense militaire vliegtuigen. Daarin hadden zij al de nodige ervaring opgedaan: de groep van verdachten had al verschillende Oekraïense militaire transport- verkennings- en gevechtsvliegtuigen getroffen. In hun behoefte naar een zwaarder middel hebben verdachten in juli 2014 gezamenlijk een Buk-TELAR geregeld om een volgend vliegtuig op nog grotere hoogte neer te halen. Vervolgens hebben zij in nauwe samenwerking de inzet en bewaking van deze Buk-TELAR gepland en georganiseerd en daarmee MH17 neergeschoten. Al die tijd waren verdachten in de gelegenheid om een stap terug te doen en af te zien van het door hen geplande allesvernietigende geweld. In plaats daarvan gingen zij telkens weer een stap verder met de uitvoering van hun dodelijke plan. 

7.2.5    Onverschillig geweld

In het algemeen geldt dat wie een gewapend conflict aangaat, weet dat daarin waarschijnlijk burgerslachtoffers vallen. Dat geldt voor elke gewapende strijd en dus ook voor de strijd die centraal staat in deze zaak. Pulatov zegt dat ook nadrukkelijk in zijn tweede videoverklaring: 

“Allereerst zou ik graag mijn mening willen uiten over de gebeurtenissen die in de  Donbass hebben plaatsgevonden, die...oorlog - dat zijn altijd zeer ernstige  gebeurtenissen, dat is de dood van onschuldige mensen, dat is de dood van vrouwen, ouderen, kinderen, van diegenen die zich niet kunnen verdedigen.” 

De verdachten wisten dus zelf al dat onschuldige burgers in gevaar zouden worden gebracht, toen zij deel gingen nemen aan de gewapende strijd. In die strijd kozen zij ervoor om een zwaarder wapen in te zetten met nog groter bereik en nog grotere vernietigende kracht dan waar zij al over beschikten: een Buk-TELAR. Hiermee brachten zij ook de burgerluchtvaart binnen dodelijk bereik. 

Het risico voor de burgerluchtvaart was voor verdachten ook concreet voorzienbaar. Binnen hun gewapende groep was immers breed bekend dat het luchtruim niet gesloten was en dat er passagiersvliegtuigen boven het conflictgebied vlogen. Girkin heeft zelf verklaard dat hij omstreeks 15 juni 2014 een rapport kreeg over een Oekraïens viermotorig burgervliegtuig dat op twee kilometer hoogte werd gezien boven een voorstad van Slavyansk.  Verder zijn er verschillende telefoongesprekken opgenomen, waarin medestrijders van verdachten meldden dat zij met eigen ogen burgervliegtuigen in de lucht zagen.  Een Australische fotojournaliste heeft verklaard dat zij in de middag van 16 juli 2014 ergens tussen Torez en Donetsk dekking zocht, tot ze van DPR-strijders hoorde dat het een burgervliegtuig was en dat ze elke dag burgervliegtuigen zagen overvliegen. Toen één van hen met zijn verrekijker in de lucht keek naar dat vliegtuig, heeft de journalist hier foto’s van gemaakt.  De dag erna reed de Volvo-truck met de Buk-TELAR door hetzelfde gebied naar de afvuurlocatie. 

Verdachten hadden dus rekening kunnen en moeten houden met de mogelijkheid dat hun Buk een burgerdoel zou kunnen treffen. Er is geen enkele aanwijzing dat zij hierbij hebben stilgestaan en ook maar enige maatregel hebben genomen om burgerslachtoffers te voorkomen. Integendeel, zij hebben hun wapen naar een afvuurlocatie geleid, die zich recht onder een burgerluchtvaartroute bevond.  We laten nu in één afbeelding de route van MH17 zien, luchtweg L980 die door MH17 werd gevolgd en de afvuurlocatie die daaronder ligt. Publieke informatie over het gebruik van deze luchtweg door de burgerluchtvaart was op 17 juli 2014 eenvoudig te verkrijgen.  Verder kon de route van MH17 en andere passagiersvliegtuigen live worden gevolgd via mobiele telefoonapplicaties zoals Flightradar24.  

Vergroot afbeelding

Tot slot volgt uit tapgesprekken en getuigenverklaringen dat binnen de DPR actief inlichtingen werden verzameld en gedeeld over Oekraïense militaire vliegtuigen. Die inlichtingen werden verkregen door spotters, die het luchtruim in de gaten hielden. In het onderzoek naar het inlichtingenwerk van deze spotters zijn geen aanwijzingen teruggevonden dat naderende burgervliegtuigen werden gemeld om vergissingen te voorkomen.  

Als we erbij stilstaan hoeveel tijd verdachten hebben gestoken in de planning en organisatie van de inzet van de Buk, dan is het schrijnend hoe weinig aandacht zij verder kennelijk hebben geschonken aan het risico dat onbedoeld een passagiersvliegtuig zou worden neergeschoten. Zij hebben zich wel over de strafzaak uitgelaten, maar hierover nooit iets gezegd. Girkin heeft wel over een situatie in juni 2014 verklaard dat Oekraïense strijdkrachten zich bewust verscholen achter een passagiersvliegtuig, zodat bij het afvuren van een raket dit passagiersvliegtuig zou worden geraakt.  Hiermee toonde Girkin zich bewust van het risico van het neerschieten van burgervluchten. Op geen enkele wijze blijkt dat hij nadien, ook niet op 17 juli 2014, naar dit besef heeft gehandeld. Datzelfde geldt voor Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko. In het onderzoek is van dit besef in elk geval niet gebleken. 

Het geweld dat verdachten tegen MH17 hebben gepleegd, was dus niet alleen ongeoorloofd, allesvernietigend en planmatig, maar verdachten toonden zich hierbij ook onverschillig voor het gevaar dat zij daarmee in het leven riepen voor de burgerluchtvaart. 

7.2.6    Andere betrokkenen

Naast deze vier verdachten komen ook andere betrokkenen in beeld: degenen die besloten hebben tot de levering van de Buk-TELAR en de bemanningsleden die de Buk-raket hebben afgevuurd. Daarbij komen de Russische verantwoordelijken voor de overdracht van de TELAR met bemanning aan verdachten in het bijzonder in beeld. 

De Russische Federatie speelde in 2014 een centrale rol bij het ontstaan en de voortduring van het conflict in Oost-Oekraïne. De Russische Federatie ondersteunde het uitroepen van de zogenaamde volksrepublieken en de daaropvolgende gewapende strijd die gevoerd werd met Oekraïne. Terwijl de Russische overheid volhield dat zij geen betrokkenheid had bij dit conflict, bombardeerde ze stellingen in Oekraïne met artillerievuur en stuurde ze steeds meer wapens de grens over om het conflict in stand te houden. Eén van die wapens was de Buk-TELAR die, ontdaan van nagenoeg alle onderscheidingstekens, de grens over werd gesmokkeld. 

Net als verdachten, hadden ook de Russische verantwoordelijken voor deze overdracht moeten voorzien welke risico’s zij daarmee in het leven riepen voor de burgerluchtvaart en daarnaar moeten handelen. Dit doet echter niets af aan de eigen verantwoordelijkheid van verdachten. Hoewel verdachten zonder meer onder invloed stonden van de Russische Federatie, namen zij zelf het initiatief om sterkere luchtafweer aan te vragen en hebben zij de geleverde Buk-TELAR vervolgens zelf ingezet op een door hen bepaalde locatie. Bij de inzet van zulke wapens in een conflict als dit kunnen de verschillende deelnemers zich niet achter elkaar verschuilen. 

7.2.7    Conclusie

Door MH17 neer te schieten met een Buk-TELAR hebben verdachten allesvernietigend geweld gebruikt. Dat geweld hebben zij vooraf gepland en in nauwe samenwerking georganiseerd. Van de twee strafbepalingen die hierop van toepassing zijn, moord (artikel 289 Sr) en het doen verongelukken van een luchtvaartuig met de dood van de inzittenden tot gevolg (artikel 168 Sr), is de laatste in het bijzonder voor deze feiten geschreven. Die strafbepaling dient tot bescherming van de luchtvaart en het leven en behoort tot de ernstigste van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht. Daarom staat hierop de maximale straf van een levenslange gevangenisstraf of een tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar. In deze strafbepaling (artikel 168 Sr) wordt geen onderscheid gemaakt tussen het neerhalen van een passagiersvliegtuig of een militair vliegtuig. Gezien de gevaarzetting die uitgaat van het neerhalen van een vliegtuig is het misdrijf naar zijn aard al zo ernstig dat geweldpleging tegen de luchtvaart sowieso zwaar bestraft moet worden. Het is bij dit misdrijf ook niet relevant of een verdachte de dodelijke gevolgen wilde of niet. Ook bij ongewilde dodelijke gevolgen gaat de Nederlandse wet uit van de maximale straf. 

Dat verdachten MH17 neerschoten tijdens een gewapend conflict is geen strafverminderende omstandigheid. Verdachten waren juridisch gezien burgers en mochten dus op geen enkel vliegtuig schieten, burger of militair. Als leiders van de DPR waren zij verder medeverantwoordelijk voor de niets en niemand ontziende strijd die onder die vlag werd gevoerd. Met de inzet van de Buk-TELAR brachten zij ook de burgerluchtvaart binnen hun dodelijk bereik. Voor dat gevaar voor de burgerluchtvaart toonden verdachten zich onverschillig. Daarbij kunnen zij zich niet verschuilen achter andere betrokkenen. Zij hadden een eigen plicht om alles binnen hun vermogen te doen om burgerslachtoffers te voorkomen. Verdachten gebruikten de Buk-TELAR immers als hun eigen wapen, in het kader van hun eigen militaire operatie. Nergens is uit gebleken dat verdachten ook maar enigszins hebben stilgestaan bij het bijzondere gevaar dat zij daarmee in het leven riepen voor de burgerluchtvaart.  

Voor de strafmaat staat dus voorop dat verdachten zich als burgers hebben schuldig gemaakt aan allesvernietigend, planmatig en onverschillig geweld tegen een vliegtuig, met de dood van 298 inzittenden tot gevolg. Als wij kijken naar de aard van deze feiten dan past daarbij in beginsel oplegging van het wettelijk strafmaximum van een levenslange gevangenisstraf. 

7.3    Ernst van de gevolgen

Naast de aard van de feiten, kijken wij zoals gezegd ook naar de ernst van de gevolgen daarvan. In dit geval waren die gevolgen buitengewoon groot. 

7.3.1    298 slachtoffers

Op 17 juli 2014 vertrok vlucht MH17 vanuit Nederland naar Kuala Lumpur. In het vliegtuig zaten 298 mensen van jong tot oud, onder wie 80 kinderen. Personen met verschillende nationaliteiten, ieder met zijn of haar eigen eindbestemming, plannen en dromen. Sommigen gingen op vakantie voor de reis van hun leven, anderen gingen op familiebezoek, weer anderen hadden werk te doen of waren op weg naar huis. Daarnaast waren er de bemanningsleden: zij deden hun werk en wilden hun passagiers veilig en comfortabel naar Maleisië brengen.

Geen van deze 298 mensen heeft zijn bestemming bereikt. De reis eindigde abrupt. Familie stond tevergeefs te wachten op de luchthaven. Wegbrengers zagen de vlucht van hun flight tracker app  verdwijnen. De bemanningsleden van Malaysia Airlines hadden geen schijn van kans om het vliegtuig, de passagiers of zichzelf in veiligheid te brengen. 

298 personen, van wie het leven plots en op brute wijze is beëindigd; waarvan de toekomst is ontnomen. 298 mensen die niet meer naar school kunnen gaan, kunnen studeren, trouwen, reizen, hun kinderen of kleinkinderen kunnen zien opgroeien; die niet meer kunnen genieten van het leven. Want het leven, het kostbaarste bezit van de mens, is deze 298 mensen op 17 juli 2014 afgenomen. 

In september en op 8 november van dit jaar hebben vele nabestaanden over hun om het leven gebrachte geliefden gesproken. Andere nabestaanden hebben in schriftelijke slachtofferverklaringen hun verhalen verteld aan uw rechtbank. Zij hebben hun daarmee een stem en gezicht gegeven. Hierdoor blijft de herinnering aan de 298 slachtoffers in dit strafproces levend. 

7.3.2    Nabestaanden

Maar ook wordt hierdoor duidelijk wat de enorme gevolgen zijn van het neerschieten van MH17 voor de duizenden nabestaanden. Hun levens zijn voor altijd getekend of zelfs verwoest. Elk slachtoffer laat talloze dierbaren achter: moeders, vaders, partners, kinderen, opa’s, oma’s, kleinkinderen, broers, zussen, tantes, ooms, andere familieleden, vrienden en collega’s. Een onoverzienbaar grote groep mensen is getroffen door het neerhalen van vlucht MH17. 

Het is ook zonder verklaringen van nabestaanden of schriftelijke slachtofferverklaringen evident dat het afschuwelijk is om je naaste te verliezen door geweld. Maar die verklaringen maken wel indringend duidelijk hoezeer hun levens door het neerschieten van MH17 blijvend zijn overschaduwd. Vele nabestaanden hebben uw rechtbank en de wereld verteld welke gevolgen zij van deze misdrijven hebben ondervonden en nog steeds ondervinden. Deze verhalen van nabestaanden waren telkens anders, maar stuk voor stuk indrukwekkend. Ze zijn uniek en persoonlijk maar kennen rode draden. Die maken duidelijk wat nabestaanden na het neerhalen van MH17 hebben moeten doorstaan, nog steeds doorstaan en wat de impact is op hun leven tot op de dag van vandaag. 

Er is voor de nabestaanden een leven vóór en een leven na het neerhalen van MH17. Het leven na MH17 begint bij het moment dat het voor nabestaanden duidelijk wordt dat hun dierbaren in het bewuste vliegtuig zaten. Sommigen kregen de boodschap toen ze zélf op vakantie waren; anderen waren aan het werk; weer anderen waren met vrienden aan het barbecueën of waren in afwachting van hun familieleden die met vlucht MH17 zouden aankomen. Het moment waarop hun leven definitief veranderde, wordt door nabestaanden bijvoorbeeld als volgt omschreven. 

“My sister phoned me in Perth, from Budapest - something about a plane coming down ... (…) I started to tremble... this isn’t happening - this can’t be true. I immediately started shaking and dropped to the floor.” 

En: 

“Ik wist direct dat [mijn zus en zwager] in dat vliegtuig zaten en raakte ongelooflijk in paniek. Ik heb geschreeuwd, ben op de grond gaan liggen, heb gehuild zoals ik nog nooit gehuild heb en raakte volledig buiten zinnen. Ook voelde ik meteen een onvoorstelbare pijn, ik wist direct dat mijn leven voor altijd veranderd was, ook al kon ik totaal nog niet bedenken wat de gevolgen precies zouden zijn.” 

Voor sommige nabestaanden ontstaat na het nieuws van de crash van MH17 een periode van verwarring, omdat het langere tijd duurt voordat aan de hand van de passagierslijst bevestigd wordt dat hun dierbare inderdaad aan boord was van het vliegtuig.   

En dan is er een volgend moment: het verschrikkelijke nieuws moet worden doorverteld aan anderen. Een moeder of vader moet verteld worden dat hun kind niet meer leeft of dat een hele familie bij de ramp is omgekomen. Een broer of zus moet de dood van hun broer of zus worden meegedeeld. Een kind moet worden verteld dat zijn moeder of vader is overleden. Een klas moet verteld worden dat hun klasgenootje niet meer op school komt of dat hun juf nooit meer voor de klas zal staan. Hoe vertel je iemand een bericht, waarvan je weet dat daarna het leven voorgoed verandert? En wat doet dat met de brenger van die boodschap? Nabestaanden hebben dit als volgt verwoord:

“Er rust me de zware taak om Pa en Ma te bellen. Een van de moeilijkste dingen die ik ooit heb gedaan, mijn ouders vertellen dat hun kind dood is.” 

En:

“I felt like I had been punched in the stomach and couldn’t believe what I was watching. I pointed at the television and said (…) words to the effect of ‘Mum and Dad, Mum and Dad were on this plane’. I knew then that my parents were gone. I just knew. (...) I called my brothers and my grandparents in Australia, I was trying desperately to obtain flight details and prove myself wrong. Delivering this news to my brothers and my mum’s elderly father was devastating. ”  

En:
 
 “Ik moest [hem] bellen om te vertellen dat zijn moeder er niet meer was, neergestort met het vliegtuig, dat ze niet meer leefde. (…) Hoe vertel je een jongen van 15 die alleen zijn moeder heeft dat die lieve moeder niet meer terugkomt.” 

Met het besef dat één of meer dierbaren zijn omgekomen bij het neerstorten van MH17, begint de nachtmerrie. Dan wordt duidelijk dat zij slachtoffer zijn geworden van een oorlog. Een oorlog waar zij veelal niets van wisten en waar zij part noch deel aan hadden, zoals diverse nabestaanden bij de uitoefening van hun spreekrecht hebben benoemd. Daarbij is het extra pijnlijk dat de lichamen van de slachtoffers verspreid liggen in oorlogsgebied. Omdat de strijd ook na 17 juli 2014 gewoon doorgaat, wordt duidelijk dat dit gebied ontoegankelijk is en dat het nog lang kan duren voordat de lichamen van hun dierbaren thuis zullen komen. Een ondraaglijke gedachte voor nabestaanden. Zij kunnen nog geen afscheid nemen. In dit geval is het zelfs onzeker of een lichaam wel zal  worden teruggevonden om afscheid van te kunnen nemen. Lichamen liggen tussen de wrakstukken in Oekraïense velden onder de hete zomerzon, bewaakt door gewapende mannen. Ze worden uiteindelijk in body bags in een trein geladen, die na enkele dagen wachten gaat rijden. Weer later wordt een deel van de lichamen in kisten naar Nederland gevlogen. In de maanden die volgen zullen nog meer stoffelijke overschotten van slachtoffers worden geborgen en overgebracht. 

Na aankomst in Nederland begint het slopende proces van de identificatie van de lichamen van de overledenen. Dat gebeurt vaak in stappen, waarbij elke stap weer nieuwe pijn en onzekerheid meebrengt. Waarbij duidelijk wordt dat niet elke kist een compleet lichaam bevat. Na identificatie van één of meer lichaamsdelen volgt de vraag of nabestaanden hun dierbare nog wel compleet zullen terugkrijgen. Na identificatie van één of twee dierbaren volgt de vraag of de overige dierbaren nog wel geïdentificeerd zullen kunnen worden. Die onzekerheid dwingt tot vreselijke keuzes: afscheid nemen van één of meer lichaamsdelen of wachten tot er nog meer wordt gevonden? Afscheid nemen van een dierbare die al geïdentificeerd is of wachten tot alle familieleden geïdentificeerd zijn? En hoelang wachten? Totdat de repatriëringsmissie is afgerond? Ook als die wordt gestaakt, omdat de winter invalt? Met het verstrijken van de maanden volgt voor veel nabestaanden ook het besef dat ze het misschien moeten doen met dat enkele lichaamsdeel, soms niet meer dan een botfragment, dat is teruggevonden. De vrees ook bij andere nabestaanden dat zij met lege handen zullen achterblijven, dat er geen enkel lichaamsdeel van hun dierbare zal worden teruggevonden. De hoop dat zij op een dag zullen worden gebeld dat er tóch iets van hun familielid is gevonden. De teleurstelling en het verdriet, zolang dat niet gebeurt. Wat het extra zwaar maakt, is de onzekerheid wanneer en hoe vaak er bericht zal komen dat er weer een lichaam, of een deel daarvan geïdentificeerd is. Ieder telefoontje van de familie-rechercheurs levert spanning op en daarna opluchting of teleurstelling. Nabestaanden zeggen hier dit over:

“Wij hebben (…) meerdere malen afscheid moeten nemen, omdat er telkens niet meer verwachte lichaamsresten werden gevonden. Ik zal u de details besparen. Het heeft -evenals de release van de geïdentificeerde lichamen door de Nederlandse Overheid aan de nabestaanden- een grote psychische impact op ons gehad en is medeoorzaak geweest van een lange tijd van wanhoop, onrust, onzekerheid en moeilijke verwerking van de vliegramp MH17; ook nu ervaar ik hiervan nog immer de gevolgen.” 

En:

“En ja, daar was het bericht waar ik al zo lang op wachtte. Mijn vader was geïdentificeerd. Op basis van een stukje bot van 2 cm, uit zijn hand. Dat was het. Het voelde gek. Mijn vader, een man van bijna 2 meter die ze hadden gevonden op basis van zoiets kleins.” 

Voor de families van twee slachtoffers is de trieste realiteit dat er niets is teruggevonden van hun dierbaren. Dat levert frustratie, onzekerheid en onpeilbaar verdriet op. Voor hen is afscheid nemen een nagenoeg onmogelijke taak geworden. Door een nabestaande is hierover het volgende gezegd:

“Je hebt het er maar mee te doen. Maar hoe dan? Sommige mensen zeggen, dat je je geliefden moet herinneren zoals ze waren en dat het dus niet nodig is om fysiek afscheid te nemen. (…) Maar voor mezelf heb ik het verschil kunnen zien. Ik heb afscheid kunnen nemen van de lichamen van mijn tweelingzus en van mijn ouders. Van mijn broer van niets. (…) Ik vind het lastig te aanvaarden dat de stoffelijke resten van mijn broer ofwel weg zijn, ofwel nog ergens ver weg zijn en dat ik daardoor geen afscheid heb kunnen nemen van wat eens mijn broer was.” 

In een aantal verklaringen van nabestaanden komen ook schuld- en spijtgevoelens naar boven. Sommigen verwijten zichzelf dat ze hun dierbaren niet hebben afgeraden om in het vliegtuig te stappen, wetende dat dit boven oorlogsgebied zou vliegen. Anderen hebben er spijt van dat ze op tijd bij Schiphol waren, zodat ze het vliegtuig konden halen. Weer anderen verwijten zichzelf dat ze niet intenser afscheid hebben genomen of meer tijd aan hun dierbare hebben besteed. Schuld- en spijtgevoelens die als een zware last op sommige nabestaanden blijven drukken.

Het is voor nabestaanden van vlucht MH17 onmogelijk gebleken om hun verdriet in persoonlijke en besloten kring te beleven. Want al snel na het neerhalen van het vliegtuig is MH17 wereldnieuws. Beelden van het neergestorte vliegtuig gaan de wereld over. Beelden van lichamen en bezittingen van slachtoffers die op de crash site liggen, worden via internet verspreid en op televisie en in kranten getoond. De beelden van de crash site zullen nooit meer van het netvlies van nabestaanden verdwijnen. Zolang er publieke aandacht blijft voor MH17, zullen nabestaanden met die beelden geconfronteerd worden. Dit zorgt voor extra leed. Nabestaanden worden door de media gebeld en bevraagd. Sommigen delen graag hun verhaal. Andere nabestaanden worden ongevraagd geconfronteerd met een publieke wereld waarin zij niet thuis zijn en waarop zij niet zitten te wachten. Nabestaanden hebben hierover gezegd:

“Binnen anderhalf uur waren de namen van papa en mama bekend in de media. En daarna was niks meer het zelfde ..… Ze waren niet langer meer mijn ouders, maar ze waren nieuws. Rouwen is privé, maar in mijn geval niet. Ik deel mijn ouders en wat er met hun gebeurd is met heel veel mensen. Iets wat van mij en mijn familie was, is afgenomen en publiek bezit geworden (…).” 

En:

“Een van de lastige dingen aan betrokken zijn bij de MH17 is dat je zelf geen invloed hebt op wanneer je ermee geconfronteerd wordt. Het blijft in het nieuws komen met vaak vreselijke beelden, mensen hebben een mening hierover, zijn op zoek naar sensatie, zijn bezig met Rusland en Oekraïne terwijl voor mij de MH17 eigenlijk alleen over (…) mijn zusje gaat.” 

Voor veel nabestaanden is het pijnlijk dat nog steeds niet duidelijk is wat de exacte toedracht van deze aanslag is en dat niemand er verantwoordelijkheid voor neemt. Dat leed wordt nog eens vergroot door de verspreiding van desinformatie door complotdenkers en de tegenwerking van het onderzoek door de Russische Federatie. Een nabestaande heeft hierover gezegd:

“Ook de voortdurende desinformatie die verspreid wordt door verschillende personen en landen geeft veel pijn en woede. Dit belemmert het rouwproces, al ruim 7 jaar, enorm.” 

Na ruim zeven jaar is grotendeels duidelijk geworden hoe immens de gevolgen voor veel nabestaanden zijn. Deze gevolgen verschillen per persoon en het voert te ver om ze allemaal op te noemen. Toch willen wij met een paar citaten een beeld van deze gevolgen schetsen. Twee nabestaanden zeggen er dit over:

“Ik heb een nieuw normaal gevonden. Dat werkt soms zo goed dat ik vergeet dat het niet normaal is. Ik besef niet meer hoeveel gewicht ik elke dag meedraag, totdat er iets kleins gebeurt.” 

En:

“De MH17-ramp en de daaraan gekoppelde gevolgen zullen wij ons leven lang als een mentale marteling met ons meedragen. Het leven van ons als gezin zal voor altijd worden overschaduwd door de donkere vlek die de MH17-ramp met zich meebrengt.” 

Andere nabestaanden zeggen het zo:

“Because of the way our son died, we could never say goodbye, (…) His wife had a breakdown following his death and we are still raising their two sons. (…) Being raised by elderly grandparents has a huge impact on them socially, they have fewer friends and, as a family we do not fit with young parents or with older peers who are retiring. We live in ‘No Man’s Land’ trying to preserve a way of life that there are few models for. It is exhausting, challenging and lonely.” 

En:

“After seven years you would think you would get used to not having someone. But you don’t. After seven years you would think missing someone gets easier. But it doesn’t. (…) Grief is not a feeling, it’s a way of living. And although this is the life I am living, it doesn’t feel like the life I was given. And certainly not the life that my Mum has dreamt of for us.” 

Globaal kunnen drie categorieën van gevolgen worden onderscheiden: psychische en lichamelijke klachten, problemen in de werksfeer en problemen in de relationele sfeer. 

Allereerst zijn er de psychische en fysieke klachten. Posttraumatische stress, depressies, geen zin meer om te leven, slecht kunnen slapen, geen eetlust en daarnaast een lange rij aan fysieke klachten. Wij citeren enkele nabestaanden. 

“Ik verloor de zin in het leven, hoewel ik me besefte dat dat niet goed was. Mijn gezin heeft daar onder moeten lijden.” 

En:

“I now live with depression, anxiety and I have been formally diagnosed with post traumatic stress disorder (PTSD). I am on a number of different medications for these conditions, but none of it helps.” 

En:

“There have been times when my life and the whole world felt futile. What is the point of caring if what is most precious can be snatched away? I didn’t want to live in a world without [my son] in it. (…) My grief and sadness have been overwhelming at times. I had thoughts about ending my life. But I do want to live, and I could not inflict even more pain on my family.” 

Uit de verhalen zijn ook duidelijk de gevolgen voor het werk en de carrière van veel nabestaanden naar voren gekomen. Nabestaanden zijn niet aan studies begonnen of hebben die niet afgemaakt, omdat ze dat niet meer kunnen opbrengen. Veel nabestaanden hebben problemen ondervonden op hun werk of ondervinden die nog steeds. Veel nabestaanden zeggen dat ze zich niet meer kunnen concentreren en dat hun kortetermijngeheugen slecht werkt. Hun prestaties werden minder, het ziekteverzuim was hoog en voor velen heeft dit tot gevolg gehad dat zij hun baan zijn verloren of eerder met pensioen zijn gegaan. Voor weer anderen betekent het dat zij nooit de carrière zijn begonnen die ze ambieerden en nooit datgene in hun leven hebben bereikt wat zij zo graag hadden willen bereiken. In sommige gevallen is met het wegvallen van een dierbare tevens de kostwinnaar van een complete familie weggevallen. Dat heeft vanzelfsprekend grote financiële consequenties. Naast verdriet levert dat ook veel zorgen op. We laten weer enkele nabestaanden aan het woord:

“I didn’t realise how much this would affect my employment and career options for the future. Due to the information available on the internet and media reporting, my employers have been contacted to gain access for interviews around the anniversary date, and potential employers have told me that it seems I have a lot going on in my personal life, and I either don’t hear back after interview or just receive a rejection email. I see myself to be a hardworking, resilient person —so this has been hard to come to terms with.” 

En:

“As the oldest child, [she] was responsible to help our parents, her child and younger siblings to be able to live properly. She is the breadwinner and sent every month money to her parent. Now, to fulfill the daily needs, my parents have to work hard to be able to survive and to pay the school costs of [their daughter’s-OM] child. Our parents are not young anymore and the situation is very difficult for them.” 

Tot slot is ook op relationeel gebied de wereld voor veel nabestaanden veranderd. Allereerst is er het verlies van hun dierbaren die bij de ramp zijn omgekomen. Maar daarnaast is duidelijk geworden dat veel families en relaties niet bestand zijn tegen de nasleep en de gevolgen van de ramp. De verschillende manier van omgaan met het verlies en het afwikkelen van de zakelijke kant van het overlijden van dierbaren hebben ervoor gezorgd dat relaties stuk zijn gelopen en familieverbanden uit elkaar zijn gerukt. Het betekent helaas voor sommige nabestaanden dat ze niet alleen hun dierbaren met vlucht MH17 zijn verloren, maar ook het contact met andere familieleden en vrienden. Op de zitting hebben enkele nabestaanden hierover het volgende gezegd:

“Je denkt misschien dat wanneer je als familie zoiets meemaakt, het je tot elkaar brengt en de band wordt versterkt. Wel, het leidde geregeld tot irritaties binnen mijn eigen familie, maar het leidde tot niet te overbruggen spanningen en onoplosbare problemen tussen de twee families (…).” 

En:

“Het lijkt of er een tweedeling binnen de familie ontstaat, waarbij ik ongewild aan de andere zijde beland. We houden van elkaar, we willen elkaar wel steunen maar het lukt niet. Het lijkt wel of er een onbewuste concurrentie van leed is ontstaan, extra gevoed door de buitenwereld, (…). Ik voel me van binnen verscheurd.”  

De huidige strafzaak levert bij nabestaanden verschillende gevoelens op. Er zijn nabestaanden die liever niet hadden gewild dat dit strafproces plaatsvindt. Twijfels over de vraag of de exacte waarheid ooit boven tafel zal komen, geen vertrouwen dat verdachten na een eventuele veroordeling hun straf zullen uitzitten en de voortdurende media-aandacht maken dat deze categorie nabestaanden moeite heeft met deze rechtszaak.

Voor veel andere nabestaanden is dit strafproces wel belangrijk. Zij willen gerechtigheid. Een vonnis van uw rechtbank geeft verder duidelijkheid en kan sommige nabestaanden helpen bij de verdere verwerking van de gevolgen van de crash. 

Zo heeft een nabestaande gezegd: 

“17 July 2014 flight MH17, The day innocent humans were killed, (…) They made us victims of something that should never have happened. Justice should and will prevail.” 

Twee zussen verwoordden het als volgt:   

“To give our families closure and to eradicate a private question, a public answer has to be given. (..) a public answer to the eternal question as to why a civilian carrier was shot down, as it may be the first step in giving us peace and solace, both in our hearts and minds.” 

Wij hebben geprobeerd om een beeld te schetsten van de gevolgen van het neerschieten van MH17 voor de nabestaanden. Tegelijk beseffen we dat het onmogelijk is om in woorden tot uitdrukking te brengen hoe groot die gevolgen tot op de dag van vandaag zijn. Door de openhartige wijze waarop nabestaanden eerder hun verhaal tegenover uw rechtbank hebben verteld, soms ondersteund door foto’s, videobeelden of geluidsfragmenten, zijn de gevolgen van het neerhalen van MH17 eerder al op indrukwekkende wijze duidelijk gemaakt. 

7.3.3    Lokale bewoners rampgebied

Niet alleen de nabestaanden, maar ook de bewoners van het rampgebied in Oekraïne zijn door de gebeurtenissen van 17 juli 2014 getroffen. Velen van hen werden geconfronteerd met de verschrikkelijke gevolgen van het neerschieten van vlucht MH17. Wrakstukken en lichamen vielen uit de lucht, soms recht door het dak van hun huis. Zeven jaar na dato zijn nog steeds niet alle wrakstukken geborgen. Zij houden daarmee ook ter plaatse de herinnering aan die vreselijke 17e juli levend. Veel inwoners van Oost-Oekraïne hebben zich onder moeilijke oorlogsomstandigheden ingezet om de slachtoffers te bergen en later ter plaatse te herdenken.  

Vergroot afbeelding

Naast de vele duizenden doden die zij zelf te betreuren hebben, staan ook zij jaarlijks stil bij de slachtoffers van MH17. Eén van de nabestaanden heeft gecorrespondeerd met de burgemeester van één van de getroffen dorpen. Hij vertelde over wat de burgemeester aan hem schreef: 

“Hij vertelde van het nooit meer (...) kunnen vergeten van de explosie, over de hitte van het vuur en over de gestolen levens van de slachtoffers aan boord, met name de kinderen. Maar ook bracht hij de boodschap van de hoop, op een normaal leven in vrede, waar ook ter aarde.” 

7.3.4    Internationale schok

Naast de 298 inzittenden van MH17, hun nabestaanden en de bewoners van het rampgebied hebben verdachten de wereld ook in bredere zin getroffen. De slachtoffers van MH17 waren staatsburgers van Nederland, Maleisië, Australië, Indonesië, het Verenigd Koninkrijk, België, Duitsland, Filipijnen, Canada, Nieuw-Zeeland, Vietnam, Israël, Italië, Roemenië, de Verenigde Staten en Zuid-Afrika. Al deze landen zijn getroffen door publieke schok en rouw. 

Als grieving nations volgen zij dit proces op de voet. Maar ook de rest van de wereld is geraakt. Beelden van het rampgebied, zoals de brandende wrakstukken, de bagage van de slachtoffers in het open veld en de zakken met stoffelijke overschotten in de trein in Torez, gaan de wereld over en roepen ontzetting en verontwaardiging op. De universele roep om gerechtigheid en aansprakelijkheid van de daders wordt op 21 juli 2014 tot uitdrukking gebracht in de unaniem aangenomen Resolutie 2166 (2014) van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties: “Demands that those responsible for this incident be held to account”. De ernst van het handelen van verdachten wordt ook mede bepaald door dit gevolg: de internationale publieke schok die zij met dit misdrijf hebben veroorzaakt.

7.3.5    Conclusie

De ernst van de gevolgen die verdachten hebben veroorzaakt is buitengewoon groot en nauwelijks in woorden uit te drukken. Niet alleen hebben verdachten de levens van 298 mensen op gruwelijke wijze ontnomen, ook hebben zij de levens van hun talloze nabestaanden voor altijd getekend. Daarnaast hebben zij de lokale bewoners van het rampgebied bruut geconfronteerd met de verschrikkelijke gevolgen van het neerstorten van MH17 en de dood van de inzittenden. Tot slot hebben zij een internationale publieke schok teweeggebracht, die tot op de dag van vandaag wordt gevoeld. Er is geen straf die recht kan doen aan zulke ingrijpende en zo onmetelijk breed gevoelde gevolgen. Dat vanwege die gevolgen een gevangenisstraf van zeer lange duur op zijn plaats is, spreekt voor zich. 

7.4    Vergelijking met straffen in andere zaken

7.4.1    Inleiding

Bij de bepaling van de hoogte van de straf hebben wij ook gekeken naar straffen die in andere strafzaken worden opgelegd, binnen en buiten Nederland. Daarbij merken wij gelijk op dat wij geen zaken hebben teruggevonden die zich volledig met die van de MH17 laten vergelijken. De feiten in deze zaak zijn uniek en daarmee staat ook de straftoemeting op zichzelf. Wel zijn er soortgelijke zaken of toepasselijke factoren in andere zaken te noemen die relevant zijn voor de straftoemeting in deze zaak. 

7.4.2    Straffen in Nederland

Eerst bespreken we de strafoplegging in Nederlandse zaken. Omdat wij geen eerdere Nederlandse veroordelingen hebben kunnen vinden voor het doen verongelukken van een vliegtuig (artikel 168 Sr) zullen wij stilstaan bij de strafoplegging in Nederlandse zaken voor moord (artikel 289 Sr) en een ander gevaarzettingsdelict: brandstichting of het teweegbrengen van een ontploffing, met de dood tot gevolg (artikel 157 Sr).

7.4.2.1    Moord 

In de Nederlandse jurisprudentie wordt als algemeen uitgangspunt voor een enkelvoudige moord een minimum gevangenisstraf van 12 jaar en een maximum gevangenisstraf van 22 jaar gehanteerd.¹⁰ Voor enkelvoudige moord in de vorm van een liquidatie geldt gezien de aard en ernst van de moord een hoger uitgangspunt, namelijk 20 jaar gevangenisstraf. ¹¹ 

De uiteindelijke hoogte van de straf in de concrete zaak wordt vervolgens bepaald door strafverhogende factoren, waaronder gebrek aan erkenning van de verdachte van zijn gedrag, het openbare karakter van de moord, een strafblad, geschokte rechtsorde, bijzondere gewelddadigheid en/of gruwelijkheid, bijzonder verstrekkende gevolgen voor nabestaanden en planmatigheid.¹² En door eventuele strafverlagende factoren, zoals erkenning en inzicht van de verdachte in de problematiek van zijn gedrag, verminderde mate van toerekenbaarheid en voorwaardelijk opzet bij verdachte.¹³   

Uit de jurisprudentie blijkt dat de duur van de gevangenisstraf niet alleen wordt bepaald door de aard en ernst van het onrecht dat is aangedaan, maar ook door het aantal slachtoffers. De maximale straffen van 30 jaar gevangenisstraf of levenslange gevangenisstraf zijn vooral opgelegd in zaken waar sprake is van een meervoudige moord.¹⁴ 

Met het opleggen van een levenslange gevangenisstraf wordt terughoudend omgegaan. Dat wordt bewaard voor uitzonderlijke gevallen.¹⁵ Een levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd bij zeer ernstige feiten met meerdere slachtoffers tot gevolg.¹⁶ Hoe meer slachtoffers, hoe groter de kans is dat een levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd.¹⁷

Een vergissing in persoon maakt niet uit voor de strafmaat. Dat is overeenkomstig het uitgangspunt dat oud-minister Modderman al meer dan honderd jaar geleden bij de invoering van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht als volgt verwoordde:

“(…) moord is niet het dooden van A of van B, maar van een mensch. Een mensch heeft hij willen dooden; een mensch heeft hij gedood."¹⁸

Volgens de Hoge Raad moet de straf niet uitsluitend worden bepaald door de mate van schuld, in de zin van verwijtbaarheid.¹⁹ Vergelding, generale preventie (normbevestiging en afschrikking) en speciale preventie (maatschappijbeveiliging en resocialisatie), de proceshouding van verdachte – meer in het bijzonder het niet geven van openheid van zaken - en de kans op recidive zijn ook factoren die door de gerechten worden betrokken bij het bepalen van de hoogte van de straf.

In deze strafzaak is er alleen al gezien de planmatigheid, de bijzondere gewelddadigheid en gruwelijkheid, de verstrekkende gevolgen voor de nabestaanden, de geschokte rechtsorde en de omstandigheid dat het hier geen enkele, maar een 298-voudige moord betreft, alle reden voor een strafmaat die hoger ligt dan de maximale tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar.

7.4.2.2     Gevaarzetting met de dood als strafverzwarend gevolg

Zoals gezegd, is er in Nederland niet eerder iemand veroordeeld voor het doen verongelukken van een vliegtuig (artikel 168 Sr). Wel kan gekeken worden naar eerdere veroordelingen voor het soortgelijke gevaarzettingsdelict van brandstichting of het teweegbrengen van een ontploffing. Dit misdrijf is strafbaar gesteld in artikel 157 Sr en heeft eenzelfde karakter en hetzelfde strafmaximum als het doen verongelukken van een luchtvaartuig (artikel 168 Sr). Bij dodelijke afloop kan een levenslange gevangenisstraf worden opgelegd.

En dat gebeurt ook, zo blijkt uit een zaak van gerechtshof Den Bosch.²⁰ Verdachte in die zaak had met anderen brand gesticht in een woning terwijl de bewoners sliepen. De ouders hebben de brand overleefd, maar hun twee minderjarige kinderen zijn om het leven gekomen. De brand is gesticht op initiatief van verdachte en hij heeft voor de nodige middelen gezorgd om de brand te kunnen stichten. De uitvoering van die brandstichting liet hij aan anderen over. Verdachte kreeg een levenslange gevangenisstraf opgelegd.

Ook bij dit soort misdrijven werkt de ernst van de gevolgen door in de strafoplegging.²¹ Het wordt een verdachte in zeer ernstige mate aangerekend dat slachtoffers vaak geen schijn van kans hebben om het er levend van af te brengen.²² Ook in dit soort zaken is niet relevant of een verdachte zich heeft vergist.²³ 

De parallel met de zaak MH17 is duidelijk. Verdachten hebben het geweld geïnitieerd, georganiseerd en door middel van anderen uitgevoerd. De inzittenden van MH17 konden geen kant op en hun kans op overleven was nihil. Gezien de 298 slachtoffers past oplegging van de maximumstraf in deze zaak in de lijn van de jurisprudentie.

7.4.3    Straffen buiten Nederland

Verder hebben wij ook nog gekeken naar straffen die buiten Nederland worden opgelegd.

7.4.3.1 Jurisprudentie internationale tribunalen

Eerst hebben wij gekeken naar uitspraken van internationale gerechten. Internationaal strafrechtelijke instanties zoals het Joegoslavië-tribunaal, het Rwanda-tribunaal en het Internationaal Strafhof, leggen doorgaans zware straffen op voor het maken van burgerslachtoffers tijdens een gewapende strijd.²⁴ Toch kunnen vergelijkbare zaken in Nederland leiden tot een andere strafmaat.

Zo blijkt uit een uitspraak van gerechtshof Den Haag in 2011, waarin een Rwandese man tot een levenslange gevangenisstraf is veroordeeld wegens oorlogsmisdrijven gepleegd tijdens de genocide in Rwanda in april 1994.²⁵ Het Haagse hof was bekend met de veroordeling door het Rwanda-tribunaal van zijn oudere broer voor deels dezelfde feiten. Deze broer is door het Rwanda-tribunaal veroordeeld tot een aanzienlijk lagere gevangenisstraf van 25 jaar voor betrokkenheid bij een van de twee massamoorden waarvoor de verdachte in de Nederlandse zaak is veroordeeld. Terwijl zijn broer ouder was en daarin een aanzienlijk prominentere rol had gespeeld. Het Haagse gerechtshof legt minder nadruk op de persoonlijke omstandigheden van verdachte dan het Rwanda-tribunaal in de zaak van zijn broer en stelt het belang van nabestaanden, slachtoffers en de internationale gemeenschap bij een adequate reactie voorop.²⁶ Belangen die wat ons betreft ook in de zaak MH17 voorop dienen te staan.

Verder heeft het gerechtshof Den Haag in deze zaak overwogen dat er in de uitspraken van internationale tribunalen slechts beperkt aanknopingspunten kunnen worden gevonden voor vergelijking met in Nederland op te leggen straffen. Dat heeft volgens het hof te maken met het uiteenlopende karakter van de wijze waarop die zaken worden behandeld en de verschillen in de wijze waarop straffen ten uitvoer worden gelegd.²⁷

Wij sluiten ons hierbij aan en voegen daaraan toe dat ook de feiten in de MH17-zaak onvergelijkbaar zijn met die in andere zaken waarover internationaal strafrechtelijke instanties hebben geoordeeld. Daarom zien wij geen aanknopingspunt voor vergelijking met straffen die door internationale tribunalen worden opgelegd.

7.4.3.2    Andere vliegrampen

Gelet op de aard van deze zaak staan we nog stil bij twee andere zaken waarin een vliegtuig is neergehaald.

7.4.3.2.1 Lockerbie-zaak

Op 21 december 1988 ontplofte passagiersvlucht Pan Am Flight 103 boven Lockerbie in Schotland door in het vliegtuig geplaatste explosieven. Alle inzittenden kwamen om het leven. Verdachte werd voor de moord op 270 personen veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf²⁸ (met een minimum van 27 jaar).²⁹

In de zaak Lockerbie gaat het, anders dan in de zaak MH17, evident om een doelbewuste aanslag op een burgertoestel en is een vergissing uitgesloten. Tegelijkertijd is de parallel met MH17 dat met bruut geweld een passagiersvliegtuig is neergehaald, met een groot aantal dodelijke slachtoffers als gevolg. Zoals gezegd wegen de immense gevolgen van een delict zwaar mee in de strafmaat.

7.4.3.2.2 Vonnis Oekraïne

Een andere zaak die overeenkomsten vertoont met de zaak MH17 komt uit Oekraïne.

Wij vertelden al eerder dat in de gewapende strijd in Oost-Oekraïne ook andere vliegtuigen zijn neergehaald door separatisten. Zo werd op 14 juni 2014 een Oekraïens militair transportvliegtuig met een draagbaar raketsysteem neergeschoten vlakbij de luchthaven van Luhansk. Alle 49 inzittenden zijn daardoor overleden. Drie personen zijn vanwege hun betrokkenheid hierbij dit jaar door de Oekraïense rechtbanktot levenslange gevangenisstraffen veroordeeld voor een ‘act of terrorism’ ex artikel 258 Oekraïens Wetboek van Strafrecht.³⁰ Uit het vonnis blijkt dat zij niet zelf de raket afvuurden, maar daarbij een leidinggevende, coördinerende of organiserende rol hadden.

In het derde lid van artikel 258 Oekraïens Wetboek van Strafrecht is bepaald dat als een ‘act of terrorism’ de dood van een persoon ten gevolge heeft, de maximumstraf een tijdelijke gevangenisstraf van tien tot vijftien jaren of een levenslange gevangenisstraf is. Uit het vonnis blijkt dat, net als in het Nederlandse strafrecht, in Oekraïne de levenslange gevangenisstraf niet zomaar kan worden opgelegd. Alleen bij zeer ernstige delicten en alleen als een tijdelijke gevangenisstraf niet passend is. De rechter moet dat in zijn vonnis ook motiveren.

De Oekraïense rechtbank overwoog, samengevat, dat het feit behoort tot de categorie van bijzonder ernstige misdrijven tegen de openbare orde en veiligheid en dat van het feit gevaar voor de maatschappij uitgaat. Gelet hierop en gezien de rol van verdachten, acht de rechtbank alleen oplegging van een levenslange gevangenisstraf passend. De rechtbank vindt dat de straf noodzakelijk en rechtvaardig is voor dit misdrijf en bijdraagt aan het voorkomen van recidive.

Deze straf is ook vanuit Nederlands rechtsperspectief begrijpelijk en sluit aan bij het Nederlandse strafmaximum voor het doen verongelukken van een vliegtuig, met de dood tot gevolg. Ook de feiten in deze zaak vertonen duidelijke overeenkomsten met die van MH17, met dit verschil dat er in onze zaak 298 slachtoffers zijn gevallen in plaats van 49 en dat dit burgers betroffen, die geen enkele rol speelden in het conflict.

7.4.4    Conclusie

Wij hebben geen andere strafzaken gevonden die zich goed met die van de MH17 laten vergelijken. De feiten in deze zaak zijn uniek en daarmee staat ook de straftoemeting op zichzelf.

In dit Nederlandse strafproces, dat door alle getroffen landen wordt ondersteund, dient een straf ook naar Nederlandse maatstaven te worden opgelegd. Als wij kijken naar straffen die in Nederlandse zaken worden opgelegd voor moord en andere gevaarzettingsdelicten met de dood tot gevolg, zoals brandstichting, dan stellen wij vast dat bepaalde factoren strafverhogend werken, zoals het gebrek aan erkenning bij de daders, de planmatigheid, bijzondere gewelddadigheid en gruwelijkheid van het geweld, het aantal slachtoffers, de verstrekkende gevolgen voor de nabestaanden en de geschokte rechtsorde. Bij gevaarzettingsdelicten is het verder relevant wanneer het slachtoffer geen kans meer had om het er levend af te brengen. Wanneer sprake is van zulke strafverhogende omstandigheden, vooral als er meerdere slachtoffers zijn, wordt er in Nederlandse strafzaken niet zelden een maximale straf opgelegd. Daarbij maakt het geen verschil of de dader zich heeft vergist of niet. Alleen al gezien de planmatigheid, de bijzondere gewelddadigheid en gruwelijkheid, de verstrekkende gevolgen voor de nabestaanden, de geschokte rechtsorde en de omstandigheid dat hier sprake is van 298 slachtoffers is een hogere straf dan de maximale tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar, dus levenslang, in lijn met de Nederlandse jurisprudentie. Ook de levenslange gevangenisstraf die door een Oekraïense rechter is opgelegd in een vergelijkbare zaak, het neerschieten van een militair transportvliegtuig met 49 doden tot gevolg, sluit aan bij die Nederlandse maatstaven. Met dit verschil dat er bij het neerschieten van MH17 geen 49 militairen maar 298 burgers zijn omgekomen.

7.5   Levenslange gevangenisstraf en EVRM

Soms is een levenslange gevangenisstraf de enige passende straf die recht doet aan de aard van de feiten en de ernst van de gevolgen. Omdat inmiddels langs diverse wegen deze maximumstraf in beeld komt, is het goed om stil te staan bij de vraag of een levenslange gevangenisstraf wel verenigbaar is met het verbod op onmenselijke bestraffing in de zin van artikel 3 EVRM.

Het opleggen van een levenslange gevangenisstraf kan diverse doelen dienen, zoals bescherming van de samenleving, afschrikking of vergelding. Naar aanleiding van de rechtspraak van het EHRM³¹ heeft de mogelijkheid van rehabilitatie voor levenslanggestraften in Nederland bijzondere aandacht gekregen. Het EHRM vindt het van belang dat een veroordeelde een ‘possibility of rehabilitation’ en een ‘prospect of release’ wordt geboden.³² Dat betekent dat er op enig moment een mogelijkheid moet bestaan van een herbeoordeling van de straf.

In Nederland is in die mogelijkheid voorzien. Naast andere procedures voor verkorting van een levenslange gevangenisstraf,³³ is er een Adviescollege Levenslanggestraften dat 25 jaar na de start van de detentie advies uitbrengt aan de minister over re-integratieactiviteiten waarvoor de gedetineerde in aanmerking komt. Deze activiteiten gelden als voorbereiding op een eventuele start van een gratieprocedure.³⁴ Gratie kan worden verleend als aannemelijk is dat met de voortzetting van de gevangenisstraf geen redelijk doel meer wordt gediend.³⁵ Gratie kan ook worden verleend aan personen zonder verblijfsrecht in Nederland.³⁶

In het licht van de jurisprudentie van het EHRM bestaat er dus geen beletsel om levenslang op te leggen in deze strafzaak.³⁷ Wij benadrukken overigens dat er ook met deze nieuwe regelgeving geen garantie bestaat dat een opgelegde levenslange gevangenisstraf wordt verkort.³⁸

7.6   De verdachten

7.6.1   Rolverdeling verdachten en strafmaat

De rol van verdachten in deze zaak is relevant voor de vraag of aan hen een gelijke straf opgelegd dient te worden.

Zoals wij eerder bespraken, zijn verdachten gezamenlijk verantwoordelijk voor het neerschieten van MH17. Zij hebben dit misdrijf samen georganiseerd en uitgevoerd, waarbij zij de Buk-TELAR met bemanning als hun eigen instrument hebben gebruikt. Daarbij hebben zij elk verschillende, maar telkens significante rollen gespeeld. De vraag is of het verschil in die rollen nog reden geeft om onderling lagere of hogere straffen op te leggen. Dat verschil zit hem vooral in de hiërarchie en (daardoor) de fysieke aanwezigheid van verdachten bij de inzet van de Buk-TELAR. Waar Girkin en Dubinskiy op afstand leiding gaven aan de inzet van de Buk-TELAR, traden Pulatov en Kharchenko op als hun uitvoerend commandanten. Zij gaven weer leiding aan anderen en coördineerden zo de inzet van de Buk-TELAR ter plaatse. Die meer uitvoerende rol van Pulatov en Kharchenko is voor ons geen reden om voor hen een lagere straf te eisen dan voor Girkin en Dubinskiy. Zij hebben zich immers vrijwillig geschikt in die rol en hun ondergeschikte positie ten opzichte van Girkin en Dubinskiy en dienen daarvan dus ook de consequenties te dragen. Bovendien wordt hun lagere positie gecompenseerd door het belang van hun rol. Feitelijk was de organiserende en coördinerende rol van Pulatov en Kharchenko in het veld immers van even groot gewicht voor de inzet van de Buk-TELAR en het neerschieten van MH17 als de regisserende rol van Girkin en Dubinskiy op afstand. Kortom: als wij kijken naar de rollen van de vier verdachten, zien wij geen verschil in verwijtbaarheid. Alle reden dus om voor iedereen een gelijke straf te vorderen.

Voor zover er naar het oordeel van uw rechtbank wel enig verschil gemaakt zou kunnen worden in verwijtbaarheid, verbleekt dat geringe verschil naast de grote ernst van de gevolgen van het handelen van de vier verdachten. Aangezien de mate van verwijtbaarheid niet doorslaggevend is voor de strafmaat,³⁹ en de aard van de feiten en met name de ernst van de gevolgen in deze zaak juist in grote mate de strafmaat moeten bepalen, is ook met deze invalshoek een gelijke afrekening op zijn plaats.

7.6.2    Proceshouding verdachten

Zoals gebruikelijk in Nederlandse strafzaken speelt ook in deze zaak de proceshouding van verdachten een rol bij het bepalen van de strafmaat. 

7.6.2.1    Girkin, Dubinskiy en Kharchenko

Voor Girkin, Dubinskiy en Kharchenko geldt dat zij ervoor hebben gekozen om niet deel te nemen aan dit strafproces. Van een ‘proceshouding’ in de letterlijke zin van het woord is derhalve geen sprake. Van het nemen van verantwoordelijkheid evenmin. Terwijl hun gedragingen van 17 juli 2014 schreeuwen om tekst en uitleg, zwijgen Girkin, Dubinskiy en Kharchenko in deze rechtszaal. De weigering om hier ter zitting - ten behoeve van uw rechtbank en de nabestaanden – op enige wijze verantwoording af te leggen, neemt het Openbaar Ministerie deze verdachten kwalijk. 

Voor Girkin, Dubinskiy en Kharchenko geldt bovendien dat zij actief de ware toedracht van het neerhalen van MH17 verhullen. Dat begint al op 17 juli 2014, zodra duidelijk is dat een burgervliegtuig is neergehaald. Dan wordt de Buk-TELAR urenlang verborgen  en uiteindelijk na 23.00 uur - als het al donker is - heimelijk afgevoerd naar de Russische Federatie. Girkin geeft hiertoe de opdracht aan Dubinskiy, die op zijn beurt de uitvoering overlaat aan Kharchenko.  De Buk waar ze zo’n behoefte aan hadden en die hun enige hoop was,  moet kennelijk zo snel mogelijk verdwijnen. 

Het verhullen van de toedracht doen zij ook door actief meerdere alternatieve versies van de feiten de wereld in te helpen. In de eerste plaats met het verhaal dat de Buk een Sushka heeft neergehaald, die even daarvoor de Boeing zou hebben neergehaald.  Alle verdachten bespreken dit scenario. Hoewel Girkin in eerste instantie weinig geloof lijkt te hechten aan deze lezing, is hij wel degene die op 18 juli 2014 aan de Russische media vertelt dat de Boeing is neergehaald door een Oekraïense Sushka. Ook meldt hij dan dat sommige passagiers al voor vertrek zouden zijn overleden.  

Het scenario ‘Sushka hit Boeing en Buk hit Sushka’ verdwijnt al gauw. Tien dagen later ontkent Girkin tegenover diezelfde media de beschikking te hebben gehad over een Buk.  Medio september herhaalt hij in een videoboodschap dat de Boeing van Oekraïense zijde uit de lucht is gehaald.  Met welk wapen dit dan zou zijn gebeurd, laat hij op dat moment in het midden. Dubinskiy meldt enkele jaren later in een interview met Bonanza Media zeker te weten dat zich op 17 juli 2014 in de omgeving van het dorp Zaroshchenske een Oekraïense Buk bevond.  Hij suggereert hiermee dat deze Oekraïense Buk met het neerhalen van MH17 te maken heeft.

Daarnaast hebben deze drie verdachten zich herhaaldelijk in negatieve zin uitgelaten over het onderzoek, op ongeloofwaardige wijze de onderzoeksresultaten betwist en de rechtsgang bekritiseerd.  

Zo heeft Kharchenko in 2019 in een interview gezegd dat de SBU elke willekeurige zin kan monteren en dat ze hem zelfs zouden kunnen laten zeggen dat hij zijn eigen moeder heeft vermoord.  Ook Dubinskiy heeft aangegeven dat met de tapgesprekken zou zijn geknoeid. Dit doet hij onder andere in het zojuist genoemde interview met Bonanza Media, waarin hij spreekt over plaksporen, montage en gesjoemel met data. Ook stelt hij er voor 90% van overtuigd te zijn dat de anonieme getuigen die door het JIT zijn gehoord niet bestaan.  Hij gelooft niet in de objectiviteit van het onderzoek. 

Van iemand als Girkin, die naar eigen zeggen als opperbevelhebber van het Volksleger de strijd tegen het Oekraïense leger leidde  en die verklaart precies te weten hoe alle gebeurtenissen in 2014 zijn verlopen,  zou je verwachten dat hij hier ter zitting verantwoording aflegt. Dat doet Girkin echter niet. Sterker nog: hij spreekt over een schijnproces, waarvan hij de legitimiteit niet erkent.  Ook rept hij over ‘achterlijke internationale tribunalen’  en vraagt hij zich openlijk af wat de Haagse rechtbank nou eigenlijk voorstelt.  Tevens laat hij weten dat hij niet zal erkennen dat een civiele rechtbank in het buitenland de bevoegdheid heeft om een persoon, die in andermans burgeroorlog deel heeft genomen, te veroordelen alleen omdat hun burgers omgekomen zijn.  Over het neerhalen van vlucht MH17 verklaart hij al jaren dat de opstandelingen niets met de ramp met de Boeing te maken hebben.  

Dubinskiy beschouwt de aanklacht als ‘lariekoek’. Hij zegt: “Iedereen die denkt dat het hoofd van de contraspionagedienst belast zou worden met het vervoer van een BUK, is rijp voor het gesticht.”  Een opmerkelijke uitspraak als men bedenkt dat diezelfde Dubinskiy tegen een getuige heeft gezegd: “Ja, ik zorgde voor de doorgang van deze BUK op het grondgebied van de provincie Donetsk. Mijn mensen bewaakten hem, mijn mensen voerden hem uit, maar het bevel om daaruit te schieten werd niet door ons gegeven, het bevel om te schieten kwam uit Moskou.”  Een soortgelijke opmerkelijke uitlating heeft hij gedaan op internetforum Glav.su: “over de Boeing geen commentaar, temeer omdat ik geen relatie heb met de BUK, met uitzondering van het transport”.  Over het proces vertelt hij aan het Nederlandse Algemeen Dagblad: “Ik word er niet warm of koud van. Ik weet dat ik als Russisch burger niet kan worden uitgeleverd”.  Het is een proces dat zoekt naar iets dat niet bestaat, aldus Dubinskiy.  

Kort samengevat kan de proceshouding van Girkin, Dubinskiy en Kharchenko als volgt worden geschetst. Vragen die beantwoord kunnen worden, blijven onbeantwoord. Ze trekken de objectiviteit van het onderzoek in twijfel, ze erkennen dit proces niet en maken dat zelfs belachelijk. Daaruit spreekt minachting voor de nabestaanden en dit strafproces.

7.6.2.2    Pulatov

De proceshouding van Pulatov is anders. Hij neemt als enige - via zijn advocaten -  wel deel aan dit proces. Daarmee is echter niet gezegd dat hij verantwoordelijkheid neemt voor zijn gedragingen in juli 2014. 

Al kort na het neerschieten van MH17 is het Pulatov die de alternatieve lezing dat MH17 is neergeschoten door een Sushka en zij die Sushka weer met de Buk hebben neergeschoten, tussen de oren knoopt van Dubinskiy en Kharchenko. Volgens Pulatov zal de hele wereld het erover hebben.  Zo stemt Pulatov al op de avond van 17 juli 2014 het (eerste) verhaal van verdachten af. 

In februari 2020 begint hij zijn videoverklaring met het betuigen van medeleven aan de nabestaanden, naasten en vrienden van de slachtoffers. Hij spreekt van een groot verlies ‘voor ons allen’.  Wij spelen dat fragment nu af.