JIT presentatie eerste resultaten strafrechtelijk onderzoek MH17 (28-9-2016)

Waarheidsvinding

Eerder heeft de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) zijn onderzoeksresultaten gepresenteerd. En ook vele journalisten en onderzoekscollectieven zoals Bellingcat hebben goed onderzoek verricht. Er zijn daarbij verschillende scenario’s en theorieën langsgekomen, zowel in de media als op het internet.

Het strafrechtelijk onderzoek is gericht op waarheidsvinding en heeft als uiteindelijke doel: het achterhalen en vervolgen van de daders. Het grote verschil met een journalistieke documentaire of een onderzoeksrapport op basis van internet is dat wij niet kunnen volstaan met conclusies op basis van waarschijnlijkheid. Het belangrijkste in het onderzoek van het JIT is dat we onze conclusies kunnen staven met wettig en overtuigend bewijs. De lat ligt daarbij hoog: het bewijs moet stand kunnen houden in de zittingszaal. Wij zijn ervan overtuigd dat het bewijs dat wij hebben verzameld, iedere vorm van twijfel over de oorzaak van de crash wegneemt. Uiteraard is het uiteindelijk aan een rechter om hierover een definitief oordeel te geven.

We hebben inmiddels zoveel bewijsmateriaal verzameld dat we - zoals eerder aangekondigd – antwoord kunnen geven op de vraag welk wapen is gebruikt, maar nog veel belangrijker: waar vandaan dit wapen precies is afgevuurd. Het onderzoek naar de verantwoordelijken is een zaak van de lange adem en zal meer tijd in beslag nemen.

Normaal gesproken zijn we terughoudend met mededelingen over bevindingen in lopende onderzoeken; we presenteren onze onderzoeksresultaten pas in de rechtszaal. Maar deze zaak heeft wereldwijd zo’n grote impact, dat we hebben gezocht naar mogelijkheden om al eerder de resultaten van het strafrechtelijk onderzoek te presenteren. We kunnen en willen nog niet alles vertellen; daarmee zouden we het risico lopen de daders in de kaart te spelen. Daarbij komt ook dat een rechter belang hecht aan vertrouwelijkheid van informatie. We vertellen vandaag dus ons verhaal binnen de mogelijkheden die we hebben. Ook laten we niet al ons bewijsmateriaal zien. We hebben een selectie gemaakt die moet illustreren hoe we tot onze conclusies zijn gekomen.

Allereerst gaan we in op de verschillende scenario’s die onderzocht zijn en tot welke conclusies we zijn gekomen met betrekking tot deze scenario’s. Daarna gaan we in op de resultaten uit het onderzoek met betrekking tot het wapen en de afvuurlocatie. Aan het eind nog kort aandacht voor het verdere onderzoek naar de daders.

De presentatie moet inzicht bieden in de stand van zaken in het onderzoek. Daarnaast willen we duidelijk maken dat inmiddels ruim voldoende bewijsmateriaal is verzameld om een strafrechtelijk dossier samen te stellen, waarmee de oorzaak van de crash zonder enige twijfel inzichtelijk wordt.

Het onderzoek naar de verschillende scenario's

Het JIT heeft zo breed mogelijk onderzoek verricht en heeft verschillende scenario’s onderzocht. Hoewel één scenario al vrij snel het meest waarschijnlijk leek, was het belangrijk ook andere mogelijkheden zorgvuldig te blijven onderzoeken. Er moet immers sprake zijn van een onbevooroordeeld en onpartijdig onderzoek. In een toekomstige rechtszaak kunnen die andere scenario´s mogelijk een rol spelen, doordat zij door de verdachten en hun advocaten worden opgeworpen als alternatieve mogelijkheden. Het OM zal dan aannemelijk moeten kunnen maken dat deze niet hebben plaatsgevonden.

Twee scenario’s konden al snel worden uitgesloten, zoals ook al eerder is gemeld. Het ging dan om de mogelijkheid van een ongeluk als gevolg van technisch of menselijk falen en om de mogelijkheid van een terroristische aanslag van binnenuit het vliegtuig. Beide scenario’s zijn door ons onderzocht en er bleken geen aanwijzingen te zijn voor deze scenario’s. De OVV heeft deze conclusie op 13 oktober vorig jaar ook al getrokken.

Vervolgens bleven nog twee scenario’s over:

Ten eerste de mogelijkheid dat de MH17 is neergeschoten door een ander vliegtuig voorzien van een wapensysteem. Dit wordt ook wel genoemd het air-to-air scenario.

We zijn inmiddels zover in het onderzoek dat we ook het air-to-air scenario kunnen uitsluiten.

Hierna volgt de toelichting hoe we tot deze conclusie zijn gekomen.

Als vlucht MH17 zou zijn neergeschoten door een ander vliegtuig, zou dat vliegtuig op radarbeelden te zien moeten zijn. Over de radargegevens is veel te doen geweest, maar we beschikken over voldoende en cruciale radarbeelden. De beschikbare beelden zijn zowel door Oekraïne als de Russische Federatie aan het JIT verstrekt. Onlangs is het JIT na intensief speurwerk ook nog een videobestand op het spoor gekomen met relevante primaire militaire radargegevens van het gebied, die zijn opgenomen door een mobiele radar in Oekraïne. Deze radar werd op dat moment gebruikt om nieuwe software te testen. Deze radar had een beperkt bereik, maar heeft wel de MH17 gedetecteerd en completeert het beeld verder.

De discussie over de radarbeelden kan wat ons betreft worden afgesloten. Wij willen vandaag benadrukken dat het materiaal waarover we beschikken, ruim voldoende is om conclusies te kunnen trekken in het strafrechtelijk onderzoek. Om een solide strafdossier te kunnen opstellen, is het dan ook niet nodig nog meer materiaal te verkrijgen.

Naast de radarbeelden waarover we beschikken, zijn getuigen gehoord, zoals de luchtverkeersleiders die op dat moment aan het werk waren. En het JIT beschikt over een audiobestand van de gesprekken tussen de Oekraïense luchtverkeersleiders en de vliegtuigen die door het Oekraïense luchtruim vlogen op 17 juli 2014, waaronder ook MH17

Al deze gegevens samen leveren een voldoende compleet beeld van het vliegverkeer in de directe omgeving van vlucht MH17. Op basis van dit beeld concludeert het JIT dat er geen vliegtuig in de buurt van de MH17 heeft gevlogen, die dit vliegtuig heeft kunnen neerschieten. Alleen daarmee al kan dit scenario worden uitgesloten. Daar komt bij dat er veel ander bewijsmateriaal is dat bijdraagt aan het bewijs van het laatste scenario. Dit scenario luidt: De MH17 is neergeschoten door middel van een grondluchtafweersysteem.

Ook de Russische Federatie heeft deze week bekend gemaakt over ‘nieuwe’ primaire radarbeelden te beschikken. Op basis daarvan trekt de Russische Federatie eveneens de conclusie dat daarop geen 2e vliegtuig te zien is dat MH17 kan hebben neergeschoten. Ook voor het overige lijken de beelden niet strijdig met onze huidige conclusies.

Op basis van een grote hoeveelheid bewijsmateriaal kunnen we vaststellen dat dit inderdaad het scenario is dat heeft plaatsgevonden.

De resultaten van het strafrechtelijk onderzoek als het gaat om het gebruikte wapen en de locatie waar vandaan dit wapen is afgevuurd worden geïllustreerd door drie filmpjes. Daarin wordt een selectie van het bewijsmateriaal getoond. Deels gaat het om echte beelden, deels gaat het om geanimeerd beeld, dus beeld dat door ons is geconstrueerd.

Daarbij twee opmerkingen vooraf. In een aantal af te spelen tapgesprekken worden namen genoemd van personen. Dit betekent niet automatisch dat de genoemde personen ook verdachten zijn. En daarnaast een opmerking met betrekking tot de spelling van plaatsnamen in Oost-Oekraïne. Sommige plaatsnamen worden verschillend gespeld. Dit komt onder andere door verschillen in het Oekraïens en het Russisch.

Context

Bij het toelichten van de situatie in Oost-Oekraïne in juli 2014 wordt regelmatig het woord separatisten gebruikt. Het JIT vindt het belangrijk om uit te leggen dat met separatisten wordt gedoeld op iedereen, van welke nationaliteit dan ook, die in Oost-Oekraïne strijdt tegen de Oekraïense regeringstroepen.

In juli 2014 werd hevig gevochten in het gebied ten zuidoosten van Donetsk. De separatisten waren bezig met een offensief om een doorgang te forceren naar de grens met de Russische Federatie ten zuiden van het conflictgebied. Tijdens deze gevechten voerde het Oekraïense leger veel luchtaanvallen uit om dit offensief te stoppen. De separatisten hadden hier sterk onder te lijden: er waren zowel veel personele als materiële verliezen. Uit afgeluisterde telefoongesprekken blijkt dat de separatisten in de dagen voorafgaand aan 17 juli bespraken dat zij betere luchtafweersystemen nodig hadden om zich te kunnen verdedigen tegen deze luchtaanvallen. Hierbij werd ook nadrukkelijk over een BUK gesproken. Een BUK heeft namelijk een hoger bereik dan de luchtafweersystemen die de separatisten op dat moment in gebruik hadden, zoals de Strela en Igla.

Ter illustratie een aantal opgenomen gesprekken van twee Russisch sprekende personen, die strijden aan de zijde van de pro Russische separatisten. Deze gesprekken zijn relevant voor het onderzoek en vonden plaats in de avond van 16 juli 2014 en in de vroege ochtend van 17 juli 2014.

Uit het voorgaande, blijkt dat de separatisten dringend behoefte hadden aan een BUK- luchtafweersysteem én dat die ook daadwerkelijk is geleverd.

Wapen

Op basis van de strafrechtelijke onderzoeksresultaten kan worden geconcludeerd dat vlucht MH17 op 17 juli 2014 is neergeschoten door een raket uit de 9M38 serie, welke is afgeschoten door een BUK TELAR. Dit sluit aan bij de conclusies van de OVV van 13 oktober 2015. De BUK TELAR is aangevoerd vanuit het grondgebied van de Russische Federatie en is daarna ook weer teruggebracht naar het grondgebied van de Russische Federatie. 

In een animatie is uitgelegd hoe het wapen werkt. Dat is belangrijk om te weten in het strafrechtelijk onderzoek, onder andere voor het bepalen van de schuldvraag.

Forensisch onderzoek

In het onderzoek hebben we veelvuldig gebruikgemaakt van forensisch onderzoek. Mede dankzij dit onderzoek hebben we kunnen vaststellen dat de MH17 is neergeschoten door een raket uit de 9M38 serie. In de animatie wordt toegelicht hoe het forensisch onderzoek heeft bijgedragen aan deze conclusie.

Naast het forensisch onderzoek zijn zogenaamde arenatesten uitgevoerd. Dit houdt in dat een groep forensische experts van de JIT landen in een geprepareerde testomgeving een springkop en een complete raket tot ontploffen heeft gebracht. In die testomgeving zijn onder andere aluminium platen, die een vliegtuigwand simuleren, opgesteld rondom de springkop en de raket. Rond de testomgeving is meetapparatuur waaronder high speed camera’s opgesteld.

Gedurende deze arenatesten zijn diverse metingen verricht, zoals de snelheid van de fragmenten uit de springkop na detonatie. Ook is het schadebeeld zichtbaar geworden door de perforaties van rondvliegende fragmenten uit de springkop en raketdelen in de eerder genoemde aluminium platen. De resultaten van deze testen worden vergeleken met andere onderzoeksgegevens, waaronder de diverse deeltjes die zijn gevonden gedurende het forensisch onderzoek. Het voornaamste doel van deze testen is het berekenen van de baan van de raket en het vergelijken van het schadebeeld met de aangetroffen sporen op de crashsite.

De route en afvuurlocatie

De BUK TELAR die is gebruikt, is vanaf het grondgebied van de Russische federatie Oost-Oekraïne binnengebracht. Het onderzoeksteam heeft een groot deel van de route die de BUK TELAR en begeleidende voertuigen hebben afgelegd, nauwkeurig in beeld kunnen brengen. Aanvankelijk deden we dit vooral aan de hand van tapgesprekken en video’s en foto’s die we aantroffen op social media. Na de getuigenoproep van vorig jaar hebben zich ook diverse getuigen gemeld, die door ons zijn gehoord en die verklaren dat zij de BUK TELAR hebben zien rijden.

Het JIT heeft onderzoek gedaan naar meerdere afvuurlocaties. Ook de twee locaties in de nabije omgeving van het plaatsje Zaroschenke ofwel Zaroshchenkoye zijn onderzocht. Dit gebied werd onder andere door het Russische Ministerie van Defensie aangewezen als de afvuurlocatie. Daarbij werd ook vermeld dat dit gebied in handen zou zijn van Oekraïne. Uit het onderzoek is echter gebleken dat dit niet de afvuurlocatie is geweest. Bovendien bleek dat dit gebied niet in Oekraïense handen was, maar in handen van pro-Russische separatisten. Ter illustratie het volgende tapgesprek, waaraan twee separatisten deelnemen:

Dit gesprek vond plaats in juni 2015. In het gesprek wordt gesproken over informatie die kennelijk op dat moment werd verspreid, dat de Boeing (de MH17) vanuit de plaats Zaroshchenskoye zou zijn neergehaald door een luchtafweersysteem. Eén van de deelnemers aan het gesprek weet zeker dat Zaroshchenkoye niet de afvuurlocatie was én dat Zaroshchenkoye op dat moment gecontroleerd werd door separatisten. Het JIT beschikt ook over ander bewijsmateriaal dat deze conclusies ondersteunt.

Om de precieze afvuurlocatie te kunnen vaststellen heeft het JIT verschillende soorten onderzoek verricht. Dit onderzoek is zowel in Oekraïne als in België, Australië en Nederland gedaan en betreft forensisch, tactisch en digitaal onderzoek. Zo is onder andere een team van specialisten in juni 2015 in het rampgebied geweest. Van verschillende locaties, die als mogelijke afvuurlocatie in beeld zijn gekomen, zijn grondmonsters genomen. Deze zijn nader onderzocht door het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Ook zijn ter plaatse netwerkmetingen verricht, om de locaties en het bereik van telefoonpalen te bepalen. Verder is allerlei beeldmateriaal beoordeeld en op authenticiteit onderzocht. Ook zijn getuigen gehoord, onder meer door een Nederlandse rechter-commissaris.

Het onderzoeksteam heeft de afgelopen twee jaar een grote hoeveelheid bewijsmateriaal verzameld over de afvuurlocatie. Onze conclusie is dat de afvuurlocatie een landbouwveld bij Pervomaiskyi (ook wel Pervomaiskiy) betreft. Het gaat om een veld van ongeveer 500 bij 600 meter. Binnen een straal van 5 kilometer is dit de hoogste plek in de omgeving. Het landbouwveld wordt omringd door bomen, behalve aan de westelijke kant. Eerder had de OVV al geconcludeerd dat het wapen moet zijn afgevuurd vanuit een gebied van 320 vierkante kilometer ten zuidoosten van Grabavo. Het landbouwveld bij Pervomaiskyi ligt in dit gebied.

Deze conclusie van het JIT wordt ondersteund door materiaal dat het onderzoeksteam recent heeft gekregen van de Verenigde Staten en het European Space Agency. Ik licht dat kort toe:

VS
In antwoord op een Nederlands rechtshulpverzoek hebben de VS een rapport verstrekt waarin zij hun beoordeling van de informatie over het neerhalen van MH17 hebben weergegeven. Dit rapport kan in de rechtbank worden gebruikt. De conclusie van de Amerikaanse overheid is dat MH17 is neergehaald door een SA-11 surface to air raket, oftewel een BUK-raket, die gelanceerd is vanaf een plaats ongeveer zes kilometer ten zuiden van het dorp Snizhne in Oost-Oekraïne. Dat komt overeen met de afstand naar de genoemde afvuurlocatie bij Pervomaiskyi. De VS leggen ook uit hoe zij tot deze conclusie komen. Daarnaast geven de VS aan dat zij zeker zijn van het feit dat Oekraïense luchtverdedigingssystemen het niet gedaan kunnen hebben en dat een air-to-air scenario onmogelijk is.

De MIVD en de (Nederlandse) Landelijk officier van justitie terrorismebestrijding hebben inzicht gehad in het achterliggende staatsgeheime (intelligence) materiaal en ondersteunen op basis van die informatie en de daarbij gegeven toelichting het feit dat deze conclusie wordt getrokken

ESA
ESA, the European Space Agency, heeft het onderzoeksteam intensief geholpen met het zoeken naar relevant beeldmateriaal van satellieten. Dat is van grote waarde gebleken: ESA heeft niet alleen de beschikking gekregen over beeldmateriaal van alle relevante civiele satellieten maar beschikt ook over experts die dat beeldmateriaal beoordeeld hebben. De conclusies van ESA bevestigen de conclusies van het onderzoeksteam ten aanzien van de lanceerlocatie.

In de hierna volgende animatie zullen wij een selectie van onze onderzoeksresultaten presenteren.

Tot slot: de Russische Federatie heeft enige tijd geleden opnieuw informatie verstrekt ten behoeve van het onderzoek, in antwoord op een aantal openstaande Nederlandse rechtshulpvragen. Het verstrekte materiaal ondersteunt op onderdelen niet alle conclusies die wij vandaag presenteren. Gelet op de grote hoeveelheid en de diversiteit van het overige bewijsmateriaal dat het JIT heeft verzameld, bestaat bij ons echter geen enkele twijfel over de juistheid van de conclusies die wij vandaag presenteren.

Ten aanzien van de ‘nieuwe’ primaire radarbeelden, waarover de Russische Federatie afgelopen maandag sprak, kan ik melden dat deze beelden nog niet zijn overgedragen aan het JIT en dus nog niet onderzocht. Dat zal vanzelfsprekend gebeuren zodra wij ze ontvangen.

Conclusies

Op basis van al het voorgaande concludeert het JIT dat vlucht MH17 is neergehaald door een raket uit de 9M38-serie, die is afgevuurd door een BUK TELAR, vanaf een landbouwveld in de buur van Pervomaiskyi. Dit gebied werd dat op dat moment gecontroleerd werd door pro-Russische separatisten. Uit onderzoek blijkt verder dat deze BUK TELAR vanuit de Russische Federatie Okeraïne is binnen gebracht én dat deze, na het neerhalen van vlucht MH17, weer naar de Russische Federatie is terug gebracht.

Betrokkenen

Tot zover onze conclusies over wat er is gebeurd en waar het is gebeurd. Niet alles daarvan is nieuw. Maar waar het vandaag om gaat is dat het strafrechtelijk onderzoek nu zover is gevorderd dat wij de genoemde conclusies kunnen staven met bewijs. Uiteraard is het uiteindelijk aan een rechter om hier een oordeel over te geven.

Wat rest is het antwoord op de vraag: wie zijn hiervoor verantwoordelijk? Welke personen waren betrokken bij het leveren, aanvoeren, beveiligen en afvoeren van de BUK TELAR en/of bij het neerschieten van vlucht MH17? In dit deel van het onderzoek zijn de afgelopen twee jaar al belangrijke vorderingen gemaakt, maar er is nog meer onderzoek nodig. Nu we zeker weten wát er is gebeurd met MH17, zal het onderzoek zich de komende tijd volop kunnen richten op het beantwoorden van dit soort vragen.

Hoewel wij vandaag nog niet over onze onderzoeksresultaten naar de daders kunnen informeren, kunnen wij wel al melden dat we inmiddels zo’n honderd personen in beeld hebben, die op een of andere manier in verband kunnen worden gebracht met het neerhalen van vlucht MH17 of het vervoer van de BUK. Van deze 100 personen hebben we de identiteit kunnen vaststellen. We zijn hen op het spoor gekomen via verschillende bronnen, zoals tapgesprekken en getuigenverklaringen.

Het gaat dan onder anderen om personen, die een actieve rol hebben vervuld in het bemachtigen van de BUK TELAR en het organiseren van het transport naar de lanceerlocatie. Ook zijn er personen bij die een faciliterende of ondersteunende rol hadden. Dit zijn o.a. de mensen die het transport van de BUK-TELAR hebben begeleid.

Het is voor het JIT belangrijk meer zicht te krijgen op de rol van de verschillende betrokkenen en dat is ook de reden dat wij vandaag opnieuw een getuigenoproep doen. We roepen met name insider-getuigen, die ons meer kunnen vertellen over de rol die verschillende betrokkenen hebben gespeeld, op zich te melden bij het JIT.

Voor mensen die zich willen melden, biedt het Oekraïense strafrecht verschillende mogelijkheden, zoals een inkeerregeling of de mogelijkheid tot strafvermindering bij medewerking aan het onderzoek. Op de website van het JIT is te vinden hoe getuigen zich kunnen melden.

Ook plaatsen we vanmiddag op de website van het JIT een aantal tapgesprekken met de vraag om informatie over bepaalde deelnemers hieraan. Mensen die weten wie dit zijn, wordt gevraagd zich te melden bij het JIT.

Tot slot: Hoe lang het strafrechtelijk onderzoek nog gaat duren, is helaas niet te zeggen. Het hangt af van hoe het onderzoek zich verder ontwikkelt en de getuigen die we kunnen spreken. Dat onderzoek gaat na vandaag onverminderd door.

Met het oog daarop is gisteren de JIT-overeenkomst, die volgende maand zou aflopen, verlengd. We blijven ons als JIT dus gezamenlijk inspannen om dit belangrijke onderzoek tot een goed einde te brengen.

N.B. De animaties zijn slechts bedoeld als illustratie bij het verhaal. Het is niet de bedoeling een exacte weergave te geven van de onderzoeksresultaten, mede omwille van de afscherming van getuigen en onderzoeksmethoden.