Onderzoek naar satellietgegevens

Satellieten worden zowel door particuliere bedrijven, als door staten in banen om de aarde gebracht. Satellieten leggen op verschillende manieren gegevens vast. Vaak voorzien ze in beeldregistratie van het aardoppervlak, maar het kan bijvoorbeeld ook gaan om warmtedetectie. ‘Satellietgegevens’ is dus een breder begrip dan een luchtfoto.

Satellieten geven geen onbeperkt beeld van wat er op aarde gebeurt. In de eerste plaats omdat niet elk deel van de aarde op elk moment bestreken wordt. Satellieten draaien in een baan om de aarde. Veel satellieten maken gebruik van dezelfde baan, omdat daarmee het grootste bereik wordt verkregen. Hierdoor worden dezelfde plaatsen op min of meer hetzelfde tijdstip door veel verschillende satellieten vastgelegd. Tegelijk is er van andere plaatsen op datzelfde moment - of van dezelfde plaats op andere momenten - geen materiaal beschikbaar. In de tweede plaats leggen veel satellieten maar gedurende 10% tot 30% van de tijd beeld vast. Op die manier wordt energie bespaard. Tot slot kan het zicht van beeldsatellieten geblokkeerd worden door bewolking.

Het onderzoeksteam heeft veel inspanningen verricht om de juiste satellietgegevens te verkrijgen. Daarbij is een beroep gedaan op particuliere partijen, een intergouvernementele organisatie en verschillende staten. Wij geven daar een kort overzicht van.

Particuliere partijen

In het onderzoek is gebruik gemaakt van satellietfoto’s van twee particuliere partijen: Geoserve en Google.

Geoserve

Bij het bedrijf Geoserve is het mogelijk om van tientallen commerciële satellieten foto’s aan te kopen. Geoserve bevraagt dus ook andere commerciële partijen namens de koper. Het onderzoeksteam heeft Geoserve gevraagd of het  mogelijk was om beelden aan te kopen van relevante plaatsen zoals de crashsite, meerdere onderzochte plekken die genoemd werden als mogelijke afvuurlocatie en de aan- en afvoerroutes van de Buk-TELAR. Van 17 juli 2014 zijn er volgens Geoserve geen beelden van de relevante gebieden. Van 18 en 19 juli 2014 zijn er wel opnames van de door het JIT aangewezen lanceerlocatie bij Pervomaiskyi, maar deze zijn niet bruikbaar vanwege bewolking.

Google

Op 22 juni 2016 heeft Google Earth een satellietfoto van 17 juli 2014 van Makeevka openbaar gemaakt. Verschillende bronnen constateren dat op dit satellietbeeld het Buk-transport is vastgelegd dat op weg is naar de locatie bij Pervomaiskyi. Via Geoserve is diezelfde satellietfoto aangekocht door het onderzoeksteam.

European Space Agency

Vervolgens heeft het onderzoeksteam de hulp ingeroepen van de European Space Agency (ESA). Dat is een intergouvernementele organisatie, waarvan 22 Europese staten lid zijn en waarin andere staten samenwerken. Eén van de taken van ESA is om opnames van civiele satellieten te verzamelen en te analyseren. Het gaat dan zowel om informatie van satellieten die beeldopnames maken als van satellieten die warmte registreren. Aan ESA is onder meer gevraagd om onderzoek te doen naar verschillende plekken die genoemd werden als mogelijke afvuurlocaties en naar de route van de Buk-TELAR die in het onderzoek naar voren was gekomen. Dit zullen wij later bespreken in onze toelichting op het onderzoek naar alternatieve scenario’s en het hoofdscenario.

Rechtshulpverzoeken aan staten

Tot slot heeft het onderzoeksteam nog geprobeerd om relevante satellietgegevens te verkrijgen van andere landen, zoals de Verenigde Staten, de Russische Federatie en China.

Verenigde Staten

Van de Verenigde Staten hebben wij geen beeld, maar wel andere informatie ontvangen. Voor de detectie van raketlanceringen bestaan specifieke, militaire instrumenten. Hoe die instrumenten werken is staatsgeheim, maar het is algemeen bekend dat de Verenigde Staten over zulke early warning-systemen beschikken. De dag na het neerschieten van MH17 heeft de toenmalige Amerikaanse president verklaard: “Evidence indicates that the plane was shot down by a surface-to-air missile that was launched from an area that is controlled by Russian-backed separatists inside of Ukraine.” [1] De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken heeft dit op 20 juli 2014 bevestigd: “(…) we detected a launch from that area, and our trajectory shows that it went to the aircraft.” [2] Op 22 juli 2014 werd er op de Facebookpagina van de Amerikaanse ambassade in Kiev een satellietbeeld geplaatst waarop de vliegroute van de MH17, de baan van een Buk-raket (‘SA-11’) en een detonatiepunt waren ingetekend.

Naar aanleiding hiervan heeft het OM contact gezocht met de Amerikaanse autoriteiten en een rechtshulpverzoek gedaan. In antwoord op het rechtshulpverzoek heeft een vertegenwoordiger van de Amerikaanse Office of the Director of National Intelligence een schriftelijke verklaring afgegeven, waarin onder meer staat vermeld:

“At the time that MH17 dropped out of contact, the US Intelligence Community detected [onderstreping OM] an SA-11 surface to air missile (SAM) launch from approximately six kilometers south of the town of Snizhne in Eastern Ukraine.”

In deze verklaring is dezelfde afbeelding opgenomen, die eerder op de Facebookpagina van de Amerikaanse ambassade in Kiev was geplaatst.

De Landelijk Officier van Justitie Terrorismebestrijding, Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten is in de gelegenheid gesteld om de juistheid van deze verklaring te toetsen op basis van de onderliggende, geheime bronnen. Voor een strafrechtelijke toets van staatsgeheime informatie van Nederlandse inlichtingendiensten bestaat in Nederland een wettelijke mogelijkheid.[3] Bij uitzondering hebben de Amerikaanse autoriteiten onze collega dezelfde gelegenheid geboden. In de Verenigde Staten heeft de Landelijk Officier van Justitie een intelligence briefing gekregen van meerdere Amerikaanse functionarissen en hij heeft ook inzage gehad in verschillende geclassificeerde en niet-geclassificeerde documenten. Volgens de Landelijk Officier van Justitie vindt de schriftelijke verklaring van de Office of the Director of National Intelligence steun in de staatsgeheime bronnen die hij heeft geraadpleegd. Een deel van de achterliggende metadata en onderzoekgegevens is hem niet ter inzage gegeven. De Amerikaanse autoriteiten hebben laten weten dat zij niet meer informatie over de detectie van de raket kunnen verstrekken dan vermeld is in de schriftelijke verklaring en dat vertrouwelijk ter inzage is gegeven aan Nederlandse Landelijk Officier van Justitie.

Russische Federatie

Verder hebben wij navraag gedaan naar satellietgegevens bij de Russische Federatie. Dat deden wij voor het eerst in een rechtshulpverzoek van 15 oktober 2014. Daarin hebben wij gevraagd om alle satellietbeelden die in de periode van 14 tot en met 18 juli 2014 gemaakt zijn in de provincies Luhansk en Donetsk en alle overige informatie die betrekking had op de toedracht van het neerstorten van vlucht MH17.Dit rechtshulpverzoek omvatte dus niet alleen beschikbare satellietfoto’s, maar ook eventuele informatie over de detectie van een raket door een Russisch early warning-satellietsysteem. Naast dit bredere verzoek om satellietgegevens, hebben wij in dit rechtshulpverzoek gericht gevraagd naar de originele versies van de satellietbeelden die het Russische Ministerie van Defensie op 21 juli 2014 in een persconferentie had getoond van twee locaties bij Donetsk en Zaroshchenske.

Alleen op dat laatste verzoek hebben wij antwoord gekregen. Van de getoonde beelden van Donetsk en Zaroshchenske hebben de Russische autoriteiten digitale kopieën in een lage resolutie verstrekt. Ondanks herhaald verzoek hebben wij de onderliggende beeldbestanden van die satellietfoto’s nooit gekregen. Pas in maart 2020 antwoordden de Russische autoriteiten dat de satellietfoto’s van de locatie bij Zaroshchenske niet bewaard waren. Wij komen hier nog op terug in onze toelichting op het onderzoek naar alternatieve afvuurlocaties.

Ons bredere verzoek aan de Russische Federatie om alle overige beschikbare satellietbeelden van de provincies Luhansk en Donetsk in de periode van 14 tot en met 18 juli 2014 en alle overige beschikbare satellietinformatie die betrekking had op de toedracht van het neerstorten van vlucht MH17, heeft geen reactie opgeleverd.

China

Tot slot is navraag gedaan in China. Na aanwijzing dat er een Chinese satelliet boven Oost-Oekraïne zou hebben gevlogen op het moment dat MH17 zou zijn neergeschoten, is er contact gezocht met de Chinese autoriteiten. Zij hebben vervolgens laten weten dat er wel een satelliet vloog, maar dat deze niet meer werkte.

Tussenconclusie onderzoek satellietgegevens

In het onderzoek is veel moeite gedaan om alle relevante satellietgegevens ter beschikking te krijgen. Daarbij zijn verschillende partijen geraadpleegd: particuliere bedrijven, staten en een internationale organisatie. Het Openbaar Ministerie meent dat op dit punt alle redelijke inspanningen zijn verricht.

Voetnoten

[1] Zie obamawhitehouse.archives.gov/blog/2014/07/18/president-obama-speaks-malaysia-airlines-flight-mh17-russia-and-ukraine-and-situatio.

[2] Zie: https://cnnpressroom.blogs.cnn.com/2014/07/20/secretary-of-state-kerry-to-cnns-candy-crowley-there-is-no-trust-with-the-russians/.

[3] Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017, artikel 66 lid 4.